Boekreview: Waarom veranderen (meestal) mislukt van Martin Appelo

In het boek Waarom veranderen (meestal) mislukt biedt gezondheidszorgpsycholoog en gedragstherapeut Martin Appelo een verfrissende, realistische blik op de uitdaging van blijvende gedragsverandering. Voor mijzelf als persoon en als professional een mooi onderwerp.

Appelo stelt dat onze jaarlijkse pogingen om gezonder te leven of slechte gewoontes af te leren vaak stranden door zowel biologische als psychologische factoren die diep in ons brein verankerd zijn. Volgens Appelo geeft de structuur van ons brein een nuchtere verklaring voor waarom veranderen zo moeilijk is — en hij onderbouwt dit met aansprekende voorbeelden en inzichten die mij ook aan het denken zetten. Vanuit een persoonlijk perspectief (bepaalde gewoonten en patronen) en vanuit professioneel perpectief (hoe is durf te bestendigen?).

Herkenbaar ook uit mijn eigen boek is hoe Appelo uitlegt hoe ons gedrag gestuurd wordt door drie “lagen” in het brein: het instinctieve reptielenbrein, dat automatische handelingen aanstuurt; het emotiegestuurde limbische systeem, dat vooral reageert op beloning en straf; en de rationele neocortex, die nadenkt en bewust keuzes maakt.

Appelo geeft aan de neocortex ons theoretisch zou kunnen helpen om op koers te blijven, blijken de instincten en emoties uit de lagere hersengebieden vaak sterker. Ze sturen ons ongemerkt richting oude patronen, waardoor we keer op keer terugvallen in gewoontes die we eigenlijk willen veranderen. Het begin van de verandering begint dus met het doorbreken van de automatismen. In mijn methode doen we dat door de impulskracht (vanuit het limbische systeem) te remmen met een Time Out. En daarna de neocortex bewust in werking te zetten.

Het boek laat ook de vele denkfouten (door Appelo “mindfucks” genoemd) zien die verandering in de weg staan. “wensdenken” — geloven dat het dit keer wél gaat lukken — en “self-serving bias” helpen ons om onszelf niet te zwaar te vallen, maar maakt het tegelijkertijd moeilijk om daadwerkelijk verantwoordelijkheid te nemen en te veranderen. Ik noem dat in mijn boek de “trucjes”.

Appelo geeft ook aan dat sociale druk onze neiging om gedrag te rationaliseren versterkt. Dat kan positief en negatief zijn. Iedereen doet immers mee aan bepaalde patronen, zoals vliegen of ongezond eten, wat het makkelijker maakt om onze eigen acties te rechtvaardigen. Volgens Appelo is gedragsverandering mogelijk, maar het vereist dat de drie breinlagen beter samenwerken. Verandering begint bij het ontwikkelen van nieuwe, positieve gewoontes die goed voelen en die aansluiten bij onze persoonlijke doelen en waarden. Hierin ligt echter een pittige uitdaging: duurzame verandering vraagt volgens Appelo realisme, doorzettingsvermogen en soms een flinke dosis zelfinzicht.

Appelo’s stijl is toegankelijk en soms met een vleugje cynisme, wat het boek tegelijkertijd verfrissend en uitdagend maakt. Zijn boodschap is dat blijvende verandering zeldzaam is en veel inspanning vergt, ondanks de overvloed aan zelfhulpboeken en leefstijlprogramma’s. Waarom veranderen (meestal) mislukt relativeert onze jaarlijkse goede voornemens en brengt diepgaande inzichten over de complexiteit van gedragsverandering zonder zweverigheid. Voor lezers die écht willen begrijpen waarom het zo moeilijk is om te veranderen — en bereid zijn om met zichzelf in de spiegel te kijken — biedt dit boek een eerlijke en doeltreffende leidraad.